Noc Świętojańska, Kupalnocka, Wianki… to święto, znane pod kilkoma różnymi nazwami, przypada w dniu letniego przesilenia. Z pewnością jest to najchętniej obchodzone obecnie święto o pogańsko-słowiańskim rodowodzie. Podobnie jak celtyckie Beltaine, służyło niegdyś (a w jakimś stopniu pewnie i dziś) celebrowaniu płodności, młodości i radości życia we wszystkich tego przejawach. O pradawnych źródłach tej uroczystości świadczy to, że obchodzi się ją na obszarze krajów skandynawskich, bałtyckich, słowiańskich od czasów pamiętających świetność megalitów Stonehenge. Także tam odnaleziono ślady świętowania przesilenia letniego, pochodzące sprzed mniej więcej trzech tysięcy lat p.n.e. Tak więc trwa nieprzerwane dawny obyczaj kultywowania święta ognia, wody, czczenia płodności. Ten ostatni element odnosił do całej przyrody – ziemi, zwierząt, ludzi. Przymknijmy oczy i dajmy się ponieść wyobraźni. Zobaczmy, jak praktycznie przez całą Europę – od Skandynawii, przez obecne Rosję, Litwę Polskę, Niemcy, Austrię, Czechy aż po Półwysep Iberyjski w dniach letniego przesilenia wszędzie – na polach i w pobliżu osad płoną błogosławione ogniska. Przeskakiwali przez nie młodzi, zarówno, panny, jak i kawalerowie. Udany skok pary ze splecionymi dłońmi miał ponoć wróżyć szybkie i udane małżeństwo.
Tej nocy wszędzie śpiewano, tańczono, ucztowano, oddawano się hulance i swawoli. Ludzie dawali się ponieść “żarowi krwi”, a wszyscy patrzyli na to przez palce. Ludzie ulegali podszeptom ciała radośnie i bez skrępowania. Niewykluczone, że małżonkowie dawali sobie totalną swobodę działania “powyżej i poniżej pasa” na tę jedną, jedyną noc w roku. Zdaniem świętujących woda nabierała w dniu tego święta znaczenia oczyszczającego, być może bardziej w sensie duchowym niż cielesnym. Kąpiele zażywane tej nocy uznawano za szczególnie dobroczynne, niektórzy uważali, że mają one uzdrawiającą moc.
Płonący ogień miał specjalne znaczenie. Wierzono, że symbolizuje słońce, (któremu ogólnie poświęcone były obchody przesilenia), światło i wieczność. Z płonącymi głowniami zapalonymi od “świętego” ognia obchodzono pola i zagrody, by chronił przed plagami plony a chorobami – żywy inwentarz. W trakcie święta odprawiano liczne magiczne obrzędy, panny i kawalerowie usiłowali wywróżyć sobie, czy w bliskiej przyszłości połączą się z kimś na całe życie. Poszukiwano także amuletów przynoszących szczęście (u nas taką rolę miał pełnić legendarny, nigdy nie znaleziony kwiat paproci).
Po schrystianizowaniu Europy kler najpierw bardzo tępił święto przesilenia, z uwagi na jego pogański i magiczny charakter. Jednak może i ze względu na to, że było to święto bardzo radosne, ludzie nie chcieli się go tak po prostu wyrzec i o nim zapomnieć. Kościół przemianował je więc na święto Jana Chrzciciela, który wedle podań miał przyjść na świat mniej więcej w tym samym czasie (okolice 24 czerwca). Możliwe, że od wersji jego imienia – Jan Kupal – jedną z nazw święta jest tzw. Kupalnocka i stąd Noc Kupały. Inne oznaczenia wywodzą się z rodzimej przedchrześcijańskiej tradycji: Sobótka – od góry Ślęży (także zwanej Sobótką). Dawnymi czasy ten wygasły wulkan na Dolnym Śląsku był ważnym miejscem kultu religijnego dla Słowian.
Nazywanie przesilenia letniego “Wiankami” związane jest ze zwyczajem puszczania wianków na wodę przez panny. Jeśli kawaler nie wyłowił płynącego z prądem wianka, i jego, i tę, co wianek na wodę kładła, czekał rok bez miłości. Niektóry powracają do tego obyczaju jako sympatycznego elementu tradycji. Nową świecką tradycję tworzą coroczne imprezy muzyczne i kulturalne, organizowane, by uczynić Noc Świętojańską wartym wspomnienia przeżyciem.
Ognie Sobótkowe płoną corocznie w niemal całej Europie. Co ciekawe, prócz nich pozostałością pogańskiej uroczystości są ustanowione w tym czasie święta państwowe w różnych krajach: Midsommar w Szwecji (pierwszy piątek po 24 czerwca), Ligo dzień śpiewania świętojańskich pieśni (23 czerwca) i dzień Jana (24 czerwca) na Łotwie, Jonines na Litwie (od 2005 roku to oficjalny dzień wolny).
